کمخونی از واژه یونانی An-haima گرفته‌شده که به معنی بدون خون است. در اصطلاح، کم خونی به معنای نقص کمّی و یا کیفی هموگلوبین می باشد. هموگلبین یک مولکول در درون گلبول قرمز است و کار حمل اکسیژن را در خون به عهده دارد.
گلبول قرمز در مغز استخوان از پروتئین، آهن، ویتامین B12 و اسیدفولیک ساخته میشود.
دلایل کمخونی چیست؟
دلایل کم خونی عبارت است از:
از دست دادن حجم فراوان از خون
حاد: خونریزی شدید
مزمن: تدریجی در مدت‌زمان طولانی
از بین رفتن بیش از حد گلبول قرمز یا همولیز
ناتوانی سیستم خون‌ساز
انواع کمخونی
انواع کم خونی عبارتند از:
کمخونی ناشی از فقر آهن: شایع‌ترین نوع کم خونی، است؛ بدن برای ساخت هموگلوبین به آهن نیاز دارد و کمبود آهن، کم خونی را در پی خواهد داشت.
کمخونی مگا لوبلاستیک یا فقر ویتامین: این کمخونی در اثر کمبود فولیک اسید یا ویتامین B12 بروز می‌کند؛ علایم آن به‌صورت بی‌حسی در انتهای اندام‌ها، مشکل در راه رفتن، اختلالات حافظه و مشکلات بینایی است.
بیماریهای ارثی: از جمله بیماریهای ارثی که به کم خونی منجر میشود کمخونی گلبول‌های داسی شکل است. در این بیماری تولید گلبول‌های قرمز به‌صورت غیرطبیعی انجام شده و درنتیجه آن‌ها توسط بدن در مغز استخوان تخریب می‌شوند. بیماری دیگر تالاسمی است که در اثر اختلالات ژنتیکی ایجاد میگردد.
بیماریهای زمینه‌ای: بعضی از بیماری‌ها توانایی بدن در تولید گلبول قرمز را کاهش می‌دهند؛ مانند بیماریهای کلیوی، به‌ویژه بیمارانی که دیالیز می‌شوند.
کمخونی آ پلاستیک: این بیماری نوع نادری از کمخونی است که بدن به‌اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی‌کند.
با عنایت به اهمیت و گستره فقر آهن و تأثیر آن در کمخونی، در ادامه، به این نوع از کم خونی می پردازیم.
فقر آهن یکی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در کشورهای درحال‌توسعه است که مشخصه آن ایجاد گلبول‌های قرمز کوچک (میکرو ستیک) و کاهش میزان هموگلوبین است. میزان آهن بر اساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است؛ آهن موردنیاز روزانه در گروه‌های سنی مختلف به شرح ذیل میباشد:
12-7 ماهه 11 میلی گرم
8-4 ساله 10 میلی گرم
18-14 دختران 15 میلی گرم
18-14 پسران 11 میلی گرم
این میزان در بارداری به 27 میلی گرم در روز می‌رسد؛ از آنجا که تأمین این مقدار از طریق رژیم غذایی مشکل است توصیه میشود خانمهای باردار از مکمل‌ها استفاده کرده و تا 30 میلی گرم آهن در روز مصرف کنند.
در صورت سلامت مادر، میزان آهن در شیر مادر برای 6-4 ماه اول زندگی نوزادان کافی است؛ ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می‌شوند، ذخایر آهن کم بوده و باید از 3 ماهگی آهن خوراکی دریافت کنند.
دلایل فقر آهن
مهمترین دلایل فقر آهن را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
دریافت ناکافی آهن در رژیم غذایی
جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، مشکلات گوارشی، تداخلات دارویی
افزایش نیاز به آهن در نوزادان، نوجوانان، زنان در دوره بارداری و شیردهی
خونریزی زیاد در جراحات شدید، بیماریهای بدخیم، دوران عادت ماهانه
علایم کمبود آهن
خستگی زودرس و مداوم، تنگی نفس ؛ تپش قلب ؛ خواب‌آلودگی و عدم تمرکز، سرگیجه و سردرد، شکنندگی ناخن‌ها و ریزش مو، خوردن مواد غیرعادی (کاغذ، گچ، خاک، یخ) رنگ‌پریدگی پوست و مخاط‌ها، از جمله علایم کمبود آهن محسوب میگردد.
تشخیص کمخونی
پزشک معالج از طریق بررسی موارد زیر، به کم خونی فرد پی میبرد:
یافته‌های عمومی از طریق شرح‌حال و معاینه
آزمایش‌های تکمیلی خون
نمونه‌گیری از مغز استخوان
درمان کمخونی ناشی از فقر آهن
برای درمان کم خونی ناشی از کمبود آهن، به طور کلی دو اقدام مهم انجام خواهد شد:
رفع عامل زمینه‌ای
رژیم غذائی غنی از آهن
منابع غذایی آهن‌دار
با عنایت به اهمیت مصرف آهن جهت پیشگیری از کم خونی و نظر به اینکه با یک رژیم غذایی درست میتوان این نیاز را برطرف کرد، لازم است منابع غذایی آهن‌دار را بشناسیم. این مورد عبارت‌اند از:
انواع گوشت‌ها، تخم‌مرغ، غلات سبوس‌دار، عسل، حبوبات مانند عدس ولوبیا، سبزی‌ها با برگ‌های سبز تیره مانند جعفری و اسفناج، پسته ؛ فندق، میوه‌های خشک به خصوص برگه زردآلو و دانه‌های روغنی.
گفتنی است برخی مکمل‌های دارویی نیز برای جبران کمبود آهن وجود دارد. در این صورت بهتر است این داروها با معده خالی مصرف شود. مصرف ویتامین C به همراه آهن، به جذب بیشتر آن کمک خواهد کرد.
نکات پیش گیرانه
در پایان به نکاتی که میتواند در تعادل میزان آهن بدن و پیشگیری از کم خونی موثر باشد، اشاره می گردد:
پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا
برطرف کردن مشکلات گوارش مانند یبوست و اسهال
تصحیح عادات غذائی
مشاوره با پزشک جهت پیشگیری یا بهبود کمخونی
مصرف روزانه یک قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان
مصرف قطره آهن هم‌زمان با شروع تغذیه تکمیلی کودک تا پایان 2 سالگی
